Diferencies ente revisiones de «Asturlhionés oriental»

De Asturlhionés unifhicáu
Saltar a: navegación, buscar
(Páxina creada con 'El '''cántabru-estremeñu''' (tamién '''lhionés oriental''', '''cántabru''' o '''estremeñu''', ''Extremaduran'' pa los lhingüistàs internacionalis) yê un dialeutu d'Espa…')
 
(Esfecha la revisión 247 de Admin (alderique | contribuciones))
 
(Nun s'amuesen 12 revisiones intermedies del mesmu usuariu)
Llinia 1: Llinia 1:
El '''cántabru-estremeñu''' (tamién '''lhionés oriental''', '''cántabru''' o '''estremeñu''', ''Extremaduran'' pa los lhingüistàs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais asturlhionesas junta l'asturianu-lhionés i al mirandés pur organiçacionis internacionalis i nacionalis - grupu l.lamáu ''asturcántabru'' por dalgunus  (en juniendo los nomnis de los pueblus ástur i cántabru), ''lhionés'' por Menéndez Pidal (por referissi a làs fhavlàs de l'antigu Reinu de Lhión)-, i a vegaàs tamién como variedá dientro'l grupu castellanu antigu (o "cántabru-castellanu"), junta'l castellanu i al ladinu o judéu-español, pesie a non ser oficial nàs comunidais ondi todavía se palra.  
+
L''''asturlhionés oriental''' (tamién '''cántabru-estremeñu''' , '''lhionés oriental''', '''cántabru''' o '''estremeñu''', ''Extremaduran'' pa los lhingüistæs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais asturlhionesàs junta l'asturianu-lhionés i al mirandés por organiçacionis internacionalis i nacionalis - grupu l.lamáu ''asturcántabru'' por dalgunus  (en juniendo los nomnis de los pueblus ástur i cántabru), ''lhionés'' por Menéndez Pidal (por referissi a làs fhavlàs de l'antigu Reinu de Lhión)-, i a vegaàs tamién como variedá dientro'l grupu castillanu antigu (o "cántabru-castellanu"), junta'l castellán i al ladinu o judéu-español, pesie a non ser oficial nàs comunidais ondi todavía se palra.  
  
  
 
== El so origin ==
 
== El so origin ==
  
Históricamenti paeç que perteneç al domiñu d'influyencia de los [[cántabrus]] sobri'l lhatín vulgar - dispués de la ocupación romana i visigoda -, fhechu que Menéndez Pidal ya recogió nel so díà al favlar de la separtación (dientru'l "dialeutu lhionés") del "lhionés oriental", devíu sigún él a la influyencia de làs fhavlàs de los pueblus ásturis i cántabrus antigus - issu sí, él nun estudyó en profhundidá làs variedais más a l'esti d'Asturiàs, polo que nun sabemus ondi taríe'l lhímiti á la su classifhicación de làs palràs "lhionesàs". Baxo ista perspeutiva, la variedá oriental asturianu-lhionesa (aspiración de la ''f''- lhatina, terminación general en -''u'', neutru de materia en -''u'', etc.) taríe á medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el cántabru-estremeñu, a l'igual que la fala d'entrambàsauguàs - i en cierta midida l'asturianu ocidental - taríe a medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el gallegu oriental, como mistura de los antiguus pueblus ásturis y galaicus.
+
Hestóricamenti paeç que perteneç al domiñu d'influyencia de los [[cántabrus]] sobri'l lhatín vulgar - dispués de la ocupación romana i visigoda -, fhechu que Menéndez Pidal ya recoyhió nel so díà al fhavlar de la separtación (dientro'l "dialeutu lhionés") del "lhionés oriental", devíu sigún él a la influyencia de làs fhavlàs de los pueblus ásturis i cántabrus antiguus - issu sí, él nun estudyó en profhundidá làs variedais más a l'esti d'Asturiàs, polo que nun sabemus ondi taríe'l lhímiti á la su classifhicación de làs palràs "lhionesàs". Baxo ista perspeutiva, la variedá oriental asturianu-lhionesa (aspiración de la ''f''- lhatina, terminación general en -''u'', neutru de materia en -''u'', etc.) taríe á medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el cántabru-estremeñu, a l'igual que la fala d'entrambàsauguàs - i en cierta midida l'asturianu ucidental - taríe a medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el gallegu oriental, como mistura de los antiguus pueblus ásturis y galaicus.
  
[[Image:nucleusispanicus.gif|left|thumb|400px|Los núcleus de población hispánicus ocidentalis enantis de la [[Reconquista]] i la zona de ñacencia del castellanu, sigún amuesran los datus lhingüísticus]] En definitiva, pa dexar de poner etiquetàs de "variedá de tránsitu" o "d'entremedyàs" a tolàs variedais emparentaàs pola compartición d'isoglossàs, puiríe dizissi ensín temor a equivocassi que na Cantabria autual confluin munchàs de làs isoglossàs de làs variedais que divàn imponessi nel su territoriu fhaz sieglus, na época de l'iniciu de la Reconquista: l'asturianu-lhionés por mé'l Reinu d'Asturiàs, lhuéu Asturlhionés ó de Lhión; i el castellanu por mé'l Condáu (lhuéu Reinu) de Castiella i, más tardi, de la España unifhicada.  
+
[[Image:nucleusispanicus.gif|left|thumb|400px|Los núcleus de población hispánicus ucidentalis enantis de la [[Reconquista]] i la zona de ñacencia del castillanu, sigún amuesran los datus lhingüísticus]] En definitiva, pa dexar de poner etiquetàs de "variedá de tránsitu" o "d'entremedyàs" a tolàs variedais emparentaàs pola compartición d'isoglossàs, puiríe dizissi ensín temor a equivocassi que na Cantabria autual confluin munchàs de làs isoglossàs de làs variedais que divàn imponessi nel so territoriu fhaz sieglus, na época de l'iniciu de la Reconquista: l'asturianu-lhionés por mé'l Reinu d'Asturiàs, lhuéu Asturlhionés ó de Lhión; i el castillanu por mé'l Condáu (lhuéu Reinu) de Castiella i, más tardi, de la España unifhicada.  
  
Ensín embargu, icha cunfluyencia nu supón una real subordinación lingüístiva á los dialeutus vizinus; facilita, issu sí, el trabaju a aquillus que quiein reuzir l'espeutru d'estuyu lingüísticu á dos ó tres variais peninsularis, piru la hestoria y la lingüística palran pur solas: el cántabru jue un núcleu dialeutal latinu des del comienciu, cumu'l galaicu y l'astur. Lu que sí tien d'izissi tamién é que los paicíus [[Filología:Cumparancia morfológica|morfológicus]] y (especialmenti) [[Filología:Cumparancia sintáutica|sintáuticus]]- pesie á las diferencias [[Filología:Cumparancia fonética|fonéticas]]- cul asturianu-leonés - son tan grandis que puei palrassi dun subgrupu iberu-romanci asturleonés nel que taríe incluyíu el cántabru-estremeñu.  
+
Ensín embargu, dicha confluyencia nun supón una reyal subordinación lhingüística a los dialeutus vizinus; facilita, isso sí, el trabayhu a aquillus que quierin reduzir l'espeutru d'estudyu lhingüísticu a dos o tres variedais peninsularis, pero la hestoria i la lhingüística palràn por solàs: el cántabru fhuei un núcleu dialeutal lhatinu des del comienciu, como l'ástur. Lo que sí tien de dizissi tamién que los paecíus [[Filología:Comparancia morfológica|morfológicus]] i (especialmenti) [[Filología:Comparancia sintáutica|sintáuticus]]- pesie a làs diferenciàs [[Filología:Comparancia fonética|fonéticàs]]- cul asturianu-lhionés - son tan grandis que puei palrassi dun sugrupu iberu-romanci asturlhionés nel que taríe incluyíu el cántabru-estremeñu.  
  
=== ¿Junidá de cántabru y estremeñu? ===
+
=== ¿Junidá de cántabru estremeñu? ===
  
[[Image:ricunquistaest.gif|right|thumb|200px|La repueblación d'Estremadura polos reinus de León y Castiella]]La primer vegá que s'estuyarin en projundidá los dialeutus ucidentalis jue en 1906, cul lavutu <u>El dialecto leonés</u> de Ramón Menéndez Pidal, que trabajó ya nun [[Dumiñu leonés sigún Menéndez Pidal|Mapa de l'ucidenti]] dalgu incumpletu pol orienti. Naquel altoncis ya pudun marcassi óndi cominciavan los rasgus típicus que l'estuyosu identijicó cumu propius de la influyencia de los cántabrus nel latín, en cuncretu l'aspiración de la f- latina nel asturianu oriental y más á l'esti, n'apuntandu tamién rajus lingüísticus d'El Rebollar (pluralis -es, -en) peru ensin muestrar más datus.
+
[[Image:ricunquistaest.gif|right|thumb|200px|La repoblación d'Estremadura polos reinus de Lhión i Castiella]]La primer vegada que s'estudyarun en profhundidá los dialeutus ucidentalis fhuei en 1906, cul lhavor <u>El dialecto leonés</u> de [[Ramón Menéndez Pidal]], que trabayhó ya nun [[Domiñu lhionés sigún Menéndez Pidal|Mapa de l'ucidenti]] dalgu incompletu pel orienti. Naquel altoncis ya pudun marcassi ó cominciavàn los rasgus típicus que l'estudyosu identifhicó como propius de la influyencia de los cántabrus nel lhatín, en concretu l'aspiración de la f- lhatina nel asturianu oriental i más a l'esti, n'apuntando tamién rasgus lhingüísticus d'El Rebollar (pluralis -es, -en) pero ensin amosrar más datus.
  
Dispués distu, y tres de las épocas oscuras pa las linguas d'España, apaeçun de nuéu cula democracia estuyus dedicaus a las variais regionalis, ya ensin pretensionis de junión ente variais lingüístivas, toas relacionás siempris namás culas Comuniais Autónomas respeutivas. Assina por ejemplu, mientris qu'el cántabru tien pujancia ca vezi mayor ente los jóvinis y la su ajiliación é discutía avondu, non sabendu si classijicalu cumu leonés, cumu independienti, ó cumu castillanu arcaicu y d'influyencia leonesa, sobri l'estremeñu si palra dun "dialeutu hestóricu", duna "[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ES lingua]" que paeç surdir de la na, ''polos restus de varias culturas'', nuna esplicación que paeçsi sobrimanera a la que dan los valencianus pa diferenciassi del catalán, acerca dun ''sustratu pueblacional hestóricu'' moçáravi ó prerromanu, de duldosa essistencia tres la Recunquista, que havríe mudijicáu'l latín misteriosa e independientimenti de la repueblación (eminentimenti vertical) d'España, ó en tou casu aceutándussi meras ''influyencias castillanas y leonesas'' añadías posteriormenti.  
+
Dispués distu, i tràs de làs épocàs fhoscàs pa làs [[lhinguàs d'España]], apaeçun de nuéu cula democracia estudyus dedicaus a làs variais regionalis, ya ensin pretensionis de junión ente variedais lhingüísticàs, toàs relacionaàs siempris namás culàs Comuniais Autónomàs respeutivàs. Assina por exemplu, mientris qu'el cántabru tien pujancia ca vezi mayor énte los jóvinis i la su afhiliación yê discutía avondo, non sabiendo si classifhicalu como lhionés, como independienti, o como castillán arcaicu i d'influyencia lhionesa, sobri l'estremeñu se palra dun "dialeutu históricu", duna "[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ES lhingua]" que paeç surdir de la na, ''polos restus de variàs culturàs'', nuna esplicación que paeçsi sobrimanera a la que dan dalgunus valencianus pa diferencia-la su variedá del catalán, acerca dun ''sustratu poblacional hestóricu'' moçáravi o prerromanu, de duldosa essistencia tràs la Reconquista, que havríe modifhicáu'l lhatín misteriosa e independientementi de la repoblación (eminentementi vertical) d'España, o en tou casu aceutándossi meràs ''influyenciàs castellanàs i lhionesàs'' añadíàs posteriormenti.  
  
Nusotrus, más allá de los datus hestóricus que palran sólu de repueblación d'Estremadura por havitantis de León y Castiella por igual, quisimus trabajar -enu pussivli- ensin prejuicius y pusimus en práutica la [[navaja d'Occam]], en cuncluyendu que des dun puntu de vista lingüísticu el cántabru y l'estremeñu, tan alejaus, sólu puían, bien jormar una variedá en común, bien ser restus leonesis castillaniçaus. Altoncis tocó acercassi á la hipótesi final pur mé'l rechaciu de las teorías menus provavlis:
+
Nosotrus, más allá de los datus hestóricus que fhavlàn sólo de repoblación d'Estremadura por havitantis de Lhión i Castiella por igual, quisimus trabayhar -no possivli- ensin prejuicius i pusimus en práutica la [[navayha d'Occam]], en concluendo que des dun puntu de vista lhingüísticu el cántabru i l'estremeñu, tan aloñaus, sólu podíàn, bien fhormar una variedá en común, bien ser restus lhionesis castillanizaus. Altoncis tocó acercassi a la hipótesi final por mé'l rechaciu de làs teoríàs minus provavlis:
  
*''Estremeñu y cántabru son distintus nel su origin''. Pola [[Filología:Cumparancia de l'asturleonés|cumparancia general de rajus]], non mus paeç pussivli mantener que dientru'l diasistema asturleonés o dientru inclusu del castillanu puidan ser dambas variais separtás, a farta de más datus antigus qu'apueyin esta teoría tan estendía hoi.  
+
*''Estremeñu i cántabru son distintus nel so origin''. Pola [[Filología:Comparancia de l'asturlhionés|comparancia general de rasgus]], non mus paeç possivli mantener que dientro'l diasistema asturlhionés o dientro inclusu del castillanu puedàn ser dambàs variedais separtaàs, a falta de más datus antiguus qu'apueyin esta teoría güei tan estendía.  
*''Estremeñu y cántabru son paicíus porque son restus del "leonés/asturianu auténticu"''. Dau que los restus leonesis dotrus lugaris ya castillaniçaus nu si castillaniçarun d'iguala jorma que nestas dos zonas tan separtás y tan paicías enu lingüísticu, dévissi suponer - a falta de nuéu de prevas cuncluyentis en sintíu contrariu - que l'estremeñu tien un sustratu lingüísticu mui importanti surdíu en Cantabria jaz sieglus.  
+
*''Estremeñu i cántabru son paicíus porque son restus del "lhionés/asturianu auténticu"''. Dau que los restus lhionesis dotrus lhugaris ya castillanizaus nun si castillanizarun d'igual fhorma que nestàs dos zonàs tan separtaàs i tan paicíàs no lhingüísticu, dévissi suponer - a falta de nuéu de pruevàs concluyentis en sintíu contrariu - que l'estremeñu tien un sustratu lhingüísticu mui importanti surdíu en Cantabria fhaz sieglus.  
  
[[Image:cunacastillanu.jpg|left|thumb|440px|L'efeutu de la cuña del castillanu enas demás variais ibéricas]]Polu tantu, la hipótesi que plantegamus, prescindiendu de los escasus datus hestóricu-lingüísticus que se caltiein, é que la repueblación de la zona ucidental si jizu pa jaza'l sur y l'oesti en juyendu de l'arrempuji castillanu (la variedá de moda ya ena época de Recunquista), y d'ehí que la estensión de las zonas lingüísticas ibéricas vaigan non estrictamenti de norti a sur, sinon jaza l'oesti ó l'esti sigún la su posición al respeutivi'l castillanu.
+
[[Image:cunacastillanu.jpg|left|thumb|440px|L'efeutu de la cuña del castillanu nàs demás variedais ibéricàs]]Polo tanto, la hipótesi que plantegamus, en prescindiendo de los escasus datus históricu-lhingüísticus que se caltienin, que la repoblación de la zona ucidental se fhizu pa fhaza'l sur i l'oesti en fhuyendu de l'arrempuji castillanu (la variedá de moda ya na época de Reconquista), i d'ehí que la estensión de làs zonàs lhingüísticàs ibéricàs vaigàn non estritamenti de norti a sur, sinon fhaza l'oesti o l'esti sigún la su posición al respeutivi'l castillanu.
  
Istu esplicaríe en buina midía los rajus lingüisticus de las distintas zonas del sur assina cumu la su situación, y en cuncretu - nel casu que mus ocupa - la escasa presencia de rajus asturianu-leonesis más abaju de Las Arribes del Dueru, en Salamanca. Tuavía ta ansí pur demuestrá-la relación ó l'enlaç hestóricu que juña las javlas dún y dotru láu. Aún cuandu nu puida demuestrassi fejazientimenti nenguna teoría al respectivi, basti izir qu'el valencianu y el catalán sedríen dambus variais duna mesma idioma aún condu nu si tuvieran datus hestóricus que avalaran la teoría de Recunquista y repueblación catalana de Valencia, y de la mesma jorma deveríe suceder cul cántabru-estremeñu.
+
Istu esplicaríe en buena midida los rasgus lhingüisticus de làs distintàs zonàs del sur assina como la su situación, i en concretu - nel casu que mos ocupa - la escasa presencia de rasgus asturianu-lhionesis más embaxo de Làs Arribes del Dueru, en Salamanca. Todavía ta ansí por demostrá-la relhación ó l'enlhaç históricu que juña làs fhavlàs dún i dotru lháu. Aún cuando nun pueda demostrassi fefhazientementi nenguna teoría al respeutivi, basti dizir qu'el valencianu i el catalán sedríen dambus variedais duna mesma idioma aún cuando nun se tuvieràn datus históricus que avalaràn la teoría de Reconquista i repoblación catalana de Valencia, i de la mesma fhorma deveríe suceder cul cántabru-estremeñu.
  
A falta d'estuyus ambiciosus que manejin tolos datus hestóricus y lingüísticus, vamus acercanus a las pussivlis rempuestas que puiríen dassi nel casu d'havelus, sobri por qué se caltiein rajus cántabrus enas javlas estremeñas de l'antigu Reinu de León:
+
A falta d'estudyus ambiciosus que manexin tolos datus hestóricus i lhingüísticus, vamus acercanus a làs possivlis rempuestàs que puiríen dassi nel casu d'havelus, sobri por qué se caltienin rasgus cántabrus nàs fhavlàs estremeñàs de l'antigu Reinu de Lhión:
  
#Jurun principalmenti cántabrus los que repueblarun l'Alta Estremadura leonesa, quiciávis dende l'Asturias de Santillana, zona pertenecienti al reinu asturianu-leonés, y d'ehí que s'impusieran las sus javlas.
+
#Fhurun principalmenti cántabrus los que repoblarun l'Alta Estremadura lhionesa, quiciávis dende l'Asturiàs de Santillana, zona pertenecienti al reinu asturianu-lhionés, i d'ehí que s'impusieràn làs sus fhavlàs.
#Juerin repueblaoris misturaus, javlantis de cántabru y leonés dend'el Reinu de León principalmenti, piru s'impusu la jorma de palrar más cercana á la castillana (ya de moda), istu é, la cántabra.
+
#Fhuerin repobladoris misturaus, fhavlantis de cántabru i lhionés des del Reinu de Lhión principalmenti, pero s'impusu la fhorma de palrar más cercana a la castillana (ya de moda), istu , la cántabra.
#Jurun leonesis y castillanus (cántabrus ente otrus) los repueblaoris, piru anti la misturancia de javlas s'impusu la jorma de palrar ''intermeya'' ente castillanu y leonés, la cántabra, dau l'estáu vacilanti del castillanu ena Baja Edá Meya y la falta ya de prestigiu del leonés nessa época. Assina, cuantis más cerca de la zona de javla castillana más dévil é la presencia de rajus cántabrus - castúo, bajuestremeñu -, y cuantis más cerca de las zonas leonesas más juertis son, cumu nel artuestremeñu.
+
#Fhurun lhionesis i castillanus (cántabrus ente otrus) los repobladoris, pero anti la misturancia de fhavlàs s'impusu la fhorma de palrar ''intermedya'' ente castillanu i lhionés, la cántabra, dau l'estáu vacilanti del castillanu na Baxa Edá Medya i la falta ya de prestigiu del lhionés nessa época. Assina, cuantis más cerca de la zona de fhavla castillana más dévil la presencia de rasgus cántabrus - ''castúo'', baxustremeñu -, i cuantis más cerca de làs zonàs lhionesàs más fhuertis son, como nel artustremeñu.
  
Nusotrus creyemus que la segunda opción é la más provavli, peru por agora y jasta que tengamus los datus dun nuéu estuyu ondi se cumparan escritus antigus (ss. XII-XIV) estremeñus y cántabrus, que va jazessi ena [http://www.academiabiblos.com Academia Biblos] cumu trabaju de doutoráu, non puemus pronuncianus definitivamenti.
+
== El cántabru-estremeñu güei díà ==
  
== El cántabru-estremeñu hui día ==
+
Làs estadísticàs que se manexàn sobri'l númeru de fhavlantis autualis son antiguàs i non mui fiavlis: nun dessisti interés pol momentu de fher estudyus desti tipu, dáu que primer de tou havríe qu'alcontrar nos palrantis una cierta cultura pa que distinguiessin la su fhorma de palrar de la estándar castillana, tinendo'n cônta qu'un estudyu a la vegá lhingüísticu i sociológicu taríe fhuera de tou proyeutu investigador viavli. Ensin embargu, yê bien sabíu que avondus vieyhus classifhican nàs encuestàs làs sus palràs regionalis como "[[dialeutu montañés|montañés]]" i "[[castúo]]" nàs sus respeutivàs comunidais, términus que fhazin referencia a tolàs fhavlàs de la región nel su conjuntu; difícilmenti, empero, puiríe sacassi dalguna conclusión desti fhechu. Possivlementi seyàn unus milis los mayoris que aún consirvàn rasgus dialeutalis que puein identifhicassi cul hestóricu dialeutu cántabru-estremeñu.
  
Las estadísticas qui si manejan sobri'l númiru de javlantis actualis son antiguas y non mui fiavlis: nu dessisti interés pol momentu de jer estuyus desti tipu, dáu que primer de tou havríe qu'alcuentrar enos palrantis una cierta cultura pa qui distinguiessin la su jorma de palrar de la estándar castillana, tinendu'n cuenta que un estuyu á la vegá lingüísticu y sociológicu taríe juira de tou proyeutu investigaor viavli. Ensín embargu, é bien sabíu que avondus viejus classijican enas encuestas las sus palras regionalis cumu "[[dialeutu montañés|montañés]]" y "[[castúo]]" enas sus respeutivas comuniais, términus que jazin referencia á tolas javlas de la región nel su cunjuntu; difícilmenti, emperu, puiría sacassi dalguna cunclusión desti jechu. Pussivlimenti seyan unus milis los mayoris qui aún cunsirvan rahus dialeutalis qui puein identijicassi cul históricu dialeutu cántabru-estremeñu.
+
El cántabru-estremeñu suel dividissi'n dos variedais principalis, separtaàs polos sus rasgus lhingüístivus i la su distancia geográfica: el [[cántabru]] i l'[[estremeñu]], enque làs variedais más arcaiçantis dún (passiegu) i d'otru (sirragatinu) - ailhaàs pol relievi montañosu carauterísticu dambàs - tienin quiciávis más en común ente sí que culàs sus vizinàs geográficàs.
 
 
El cántabru-estremeñu suel dividissi'n dos variais principalis, separtás polos sus rajus lingüístivus y la su distancia geográfica: el [[cántabru]] y l'[[estremeñu]], enque las variais más arcaiçantis dún (passiegu) y d'otru (sirragatinu) - ailás pol relievi montañosu carauterísticu dambas - tiein quiciávis más en común ente sí qui culas sus vizinas geográficas.
 
  
 
=== El cántabru ===
 
=== El cántabru ===
  
[[Image:cantabru.gif|right|thumb|350px|El cántabru sigún estuyus lingüístivus recientis]] El [[cántabru]], variá más arcaica sintáuticamenti piru fonéticamenti assemejá al [[dialeutus y javlas hispánicus|castillanu]], pálrassi principalmenti en [[Cantabria]], n'al minus cuatru variais principalis:  
+
[[Image:cantabru.gif|right|thumb|350px|El cántabru sigún estudyus lhingüístivus recientis]] El [[cántabru]], variedá más arcaica sintáuticamenti pero fonéticamenti assemeyhá al [[dialeutus i fhavlas hispánicus|castillanu]], pálrassi principalmenti en [[Cantabria]], n'al menus cuatru variedais principalis:  
  
* [[Cántabru ucidental]]: cun dos variais diversas, la norti, javlá nel orienti asturianu y enos municipius cántabrus lindandu cun [[Mapa lingüístivu d'Asturias|Asturias]]; y la sur, javlá ena comarca cántabra de [[Liébana]] y ena [[montaña palentina]].
+
* [[Cántabru ucidental]]: cun dos variedais diversàs, la norti, fhavlada nel orienti asturianu i nos municipius cántabrus lhindando cun [[Mapa lhingüísticu d'Asturiàs|Asturiàs]]; i la sur, fhavlada na comarca cántabra de [[Liébana]] i na [[montaña palentina]].
  
* [[javla montañesa|Montañés]]: javláu ena comarca de [[Saja-Nansa]] principalmenti.  
+
* [[fhavla montañesa|Montañés]]: fhavláu na comarca de [[Saja-Nansa]] principalmenti.  
  
* [[Passiegu]]: javláu nel [[Valli del Pas]] y al norti de [[Burgus]].  
+
* [[Passiegu]]: fhavláu nel [[Valli del Pas]] i al norti de [[Burgus]].  
  
* [[Cántabru oriental]] (dessapaiciendu): goyíu ena región d'[[Asón]], ta a l'igual qu'el passiegu sureñu amenaciáu pola influyencia de la lingua culta.
+
* [[Cántabru oriental]] (dessapaiciendo): goyíu na región d'[[Asón]], ta a l'igual qu'el passiegu sureñu amenaciáu pola influyencia de la lhingua culta.
  
====Javlas cantabriegas====
+
====Fhavlàs cantabriegàs====
  
Zona d'antigua y jonda raigambri cántabra, pirdía enos últimos sieglus principalmenti pola moderniçación y l'acessu mayoritariu á la cultura 'normaliçá' - cuyu primer passu suel ser el despreciu polos carauteris regionalis -, n'especial ena capital y las costas.
+
Zona d'antigua i fhonda raigamni cántabra, perdida nos últimus sieglus principalmenti pola modernización i l'acessu mayoritariu a la cultura 'normalizada' - cuyu primer passu suel ser el despreciu polos carauteris regionalis -, n'especial na capital i làs costàs.
  
* [[Cántabru:Javlas ucidentalis|Javlas ucidentalis]]
+
* [[Cántabru:Fhavlàs ucidentalis|Fhavlàs ucidentalis]]
  
* [[Cántabru:Javlas orientalis|Javlas orientalis]]
+
* [[Cántabru:Fhavlàs orientalis|Fhavlàs orientalis]]
  
 
=== L'estremeñu ===
 
=== L'estremeñu ===
  
[[Image:estremenu.gif|right|thumb|380px|L'estremeñu y las variais d'influyencia estremeña]]L'estremeñu, más arcaiçanti ena fonética, si javla enas [[El Reinu de León enantis de la su juñión cul de Castiella|antiguas]] Estremadura ([[provincia de Cáceres|Salamanca]]) y Transierra ([[provincia de Cáceris|Cáceris]]) leonesas:
+
[[Image:estremenu.gif|right|thumb|380px|L'estremeñu i las variedais d'influyencia estremeña]]L'estremeñu, más arcaizanti na fonética, se fhavla nàs [[El Reinu de Lhión enantis de la su juñión cul de Castiella|antiguàs]] Estremadura ([[provincia de Salamanca|Salamanca]]) i Tràssierra ([[provincia de Cáceris|Cáceris]]) lhionesas:
  
* [[Estremeñu sirragatinu]]: enas comarcas salmantinas d'[[El Rebollar]], metá sur de [[Cia Rodrigu]], y enas comarcas estremeñas de [[Sierra de Gata]] y [[Las Jurdis]].
+
* [[Estremeñu sirragatinu]]: nas comarcàs salmantinàs d'[[El Rebollar]], metá sur de [[Cidá Rodrigu]], i nas comarcàs estremeñàs de [[Sierra de Gata]] i [[Las H.urdis]].
  
* [[Estremeñu ucidental]]: enas comarcas de [[Guiju de Santa Bárbara]], [[Valli d'Alagón]], [[Riberus de Taju-Alagón]] y [[Riberus de Taju-Almonti]];
+
* [[Estremeñu ucidental]]: nàs comarcàs de [[Guih.u de Santa Bárbara]], [[Valli d'Alagón]], [[Riberus de Taju-Alagón]] i [[Riberus de Taju-Almonti]];
  
* [[Estremeñu oriental]] (dessapaiciendu): en Salamanca ena comarca de [[Béjar-Sierra de Francia]], y n'Estremadura en pueblacionis del [[Valli de Jerti]], [[Valli d'Ambroç]], [[Monfragüi]]
+
* [[Estremeñu oriental]] (dessapaiciendo): en Salamanca na comarca de [[Béjar-Sierra de Francia]], y n'Estremadura en poblacionis del [[Valli de Jerti]], [[Valli d'Ambroç]], [[Monfragüi]]
  
* [[Estremeñu meriyunal]] ena comarca de [[Las Villuercas-Guadalupi]].  
+
* [[Estremeñu meridyunal]] na comarca de [[Las Villuercas-Guadalupi]].  
  
====Javlas estremeñas====
+
====Fhavlàs estremeñàs====
  
Zonas de ''javlas de tránsitu estremeñas'', tal y cumu son definías enos manualis de dialeutología hispánica. Puein distinguisi dos zonas principalis:
+
Zonàs de ''fhavlàs de tránsitu estremeñàs'', tal i como son definíàs nos manualis de dialeutología hispánica. Puein distinguissi dos zonàs principalis:
  
 
a) Zona de tránsitu castillanu-estremeñu:  
 
a) Zona de tránsitu castillanu-estremeñu:  
  
* [[Meyu estremeñu]]
+
* [[Medyu estremeñu]]
 
+
* [[Baxu estremeñu]], fhasta'l centru de Huelva.
* [[Baju estremeñu]], jasta'l centru de Huelva.
 
 
**[[Barranqueñu]]
 
**[[Barranqueñu]]
  
b) Zona de [[javla castillana cun influyencias estremeñas]], á l'esti d'Estremadura, de norti á sur jasta Sevilla y bien entráu Córdoba.
+
b) Zona de [[fhavla castillana cun influyenciàs estremeñàs]], a l'esti d'Estremadura, de norti a sur fhasta Sevilla i bien entráu Córdoba.

Revisión actual a fecha de 20:09 7 avi 2009

L'asturlhionés oriental (tamién cántabru-estremeñu , lhionés oriental, cántabru o estremeñu, Extremaduran pa los lhingüistæs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais asturlhionesàs junta l'asturianu-lhionés i al mirandés por organiçacionis internacionalis i nacionalis - grupu l.lamáu asturcántabru por dalgunus (en juniendo los nomnis de los pueblus ástur i cántabru), lhionés por Menéndez Pidal (por referissi a làs fhavlàs de l'antigu Reinu de Lhión)-, i a vegaàs tamién como variedá dientro'l grupu castillanu antigu (o "cántabru-castellanu"), junta'l castellán i al ladinu o judéu-español, pesie a non ser oficial nàs comunidais ondi todavía se palra.


El so origin

Hestóricamenti paeç que perteneç al domiñu d'influyencia de los cántabrus sobri'l lhatín vulgar - dispués de la ocupación romana i visigoda -, fhechu que Menéndez Pidal ya recoyhió nel so díà al fhavlar de la separtación (dientro'l "dialeutu lhionés") del "lhionés oriental", devíu sigún él a la influyencia de làs fhavlàs de los pueblus ásturis i cántabrus antiguus - issu sí, él nun estudyó en profhundidá làs variedais más a l'esti d'Asturiàs, polo que nun sabemus ondi taríe'l lhímiti á la su classifhicación de làs palràs "lhionesàs". Baxo ista perspeutiva, la variedá oriental asturianu-lhionesa (aspiración de la f- lhatina, terminación general en -u, neutru de materia en -u, etc.) taríe á medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el cántabru-estremeñu, a l'igual que la fala d'entrambàsauguàs - i en cierta midida l'asturianu ucidental - taríe a medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el gallegu oriental, como mistura de los antiguus pueblus ásturis y galaicus.

Error al crear la miniatura: Nun se pudo guardar la miniatura nel destín
Los núcleus de población hispánicus ucidentalis enantis de la Reconquista i la zona de ñacencia del castillanu, sigún amuesran los datus lhingüísticus
En definitiva, pa dexar de poner etiquetàs de "variedá de tránsitu" o "d'entremedyàs" a tolàs variedais emparentaàs pola compartición d'isoglossàs, puiríe dizissi ensín temor a equivocassi que na Cantabria autual confluin munchàs de làs isoglossàs de làs variedais que divàn imponessi nel so territoriu fhaz sieglus, na época de l'iniciu de la Reconquista: l'asturianu-lhionés por mé'l Reinu d'Asturiàs, lhuéu Asturlhionés ó de Lhión; i el castillanu por mé'l Condáu (lhuéu Reinu) de Castiella i, más tardi, de la España unifhicada.

Ensín embargu, dicha confluyencia nun supón una reyal subordinación lhingüística a los dialeutus vizinus; facilita, isso sí, el trabayhu a aquillus que quierin reduzir l'espeutru d'estudyu lhingüísticu a dos o tres variedais peninsularis, pero la hestoria i la lhingüística palràn por sí solàs: el cántabru fhuei un núcleu dialeutal lhatinu des del comienciu, como l'ástur. Lo que sí tien de dizissi tamién yê que los paecíus morfológicus i (especialmenti) sintáuticus- pesie a làs diferenciàs fonéticàs- cul asturianu-lhionés - son tan grandis que puei palrassi dun sugrupu iberu-romanci asturlhionés nel que taríe incluyíu el cántabru-estremeñu.

¿Junidá de cántabru i estremeñu?

La repoblación d'Estremadura polos reinus de Lhión i Castiella
La primer vegada que s'estudyarun en profhundidá los dialeutus ucidentalis fhuei en 1906, cul lhavor El dialecto leonés de Ramón Menéndez Pidal, que trabayhó ya nun Mapa de l'ucidenti dalgu incompletu pel orienti. Naquel altoncis ya pudun marcassi ó cominciavàn los rasgus típicus que l'estudyosu identifhicó como propius de la influyencia de los cántabrus nel lhatín, en concretu l'aspiración de la f- lhatina nel asturianu oriental i más a l'esti, n'apuntando tamién rasgus lhingüísticus d'El Rebollar (pluralis -es, -en) pero ensin amosrar más datus.

Dispués distu, i tràs de làs épocàs fhoscàs pa làs lhinguàs d'España, apaeçun de nuéu cula democracia estudyus dedicaus a làs variais regionalis, ya ensin pretensionis de junión ente variedais lhingüísticàs, toàs relacionaàs siempris namás culàs Comuniais Autónomàs respeutivàs. Assina por exemplu, mientris qu'el cántabru tien pujancia ca vezi mayor énte los jóvinis i la su afhiliación yê discutía avondo, non sabiendo si classifhicalu como lhionés, como independienti, o como castillán arcaicu i d'influyencia lhionesa, sobri l'estremeñu se palra dun "dialeutu históricu", duna "lhingua" que paeç surdir de la na, polos restus de variàs culturàs, nuna esplicación que paeçsi sobrimanera a la que dan dalgunus valencianus pa diferencia-la su variedá del catalán, acerca dun sustratu poblacional hestóricu moçáravi o prerromanu, de duldosa essistencia tràs la Reconquista, que havríe modifhicáu'l lhatín misteriosa e independientementi de la repoblación (eminentementi vertical) d'España, o en tou casu aceutándossi meràs influyenciàs castellanàs i lhionesàs añadíàs posteriormenti.

Nosotrus, más allá de los datus hestóricus que fhavlàn sólo de repoblación d'Estremadura por havitantis de Lhión i Castiella por igual, quisimus trabayhar -no possivli- ensin prejuicius i pusimus en práutica la navayha d'Occam, en concluendo que des dun puntu de vista lhingüísticu el cántabru i l'estremeñu, tan aloñaus, sólu podíàn, bien fhormar una variedá en común, bien ser restus lhionesis castillanizaus. Altoncis tocó acercassi a la hipótesi final por mé'l rechaciu de làs teoríàs minus provavlis:

  • Estremeñu i cántabru son distintus nel so origin. Pola comparancia general de rasgus, non mus paeç possivli mantener que dientro'l diasistema asturlhionés o dientro inclusu del castillanu puedàn ser dambàs variedais separtaàs, a falta de más datus antiguus qu'apueyin esta teoría güei tan estendía.
  • Estremeñu i cántabru son paicíus porque son restus del "lhionés/asturianu auténticu". Dau que los restus lhionesis dotrus lhugaris ya castillanizaus nun si castillanizarun d'igual fhorma que nestàs dos zonàs tan separtaàs i tan paicíàs no lhingüísticu, dévissi suponer - a falta de nuéu de pruevàs concluyentis en sintíu contrariu - que l'estremeñu tien un sustratu lhingüísticu mui importanti surdíu en Cantabria fhaz sieglus.
L'efeutu de la cuña del castillanu nàs demás variedais ibéricàs
Polo tanto, la hipótesi que plantegamus, en prescindiendo de los escasus datus históricu-lhingüísticus que se caltienin, yê que la repoblación de la zona ucidental se fhizu pa fhaza'l sur i l'oesti en fhuyendu de l'arrempuji castillanu (la variedá de moda ya na época de Reconquista), i d'ehí que la estensión de làs zonàs lhingüísticàs ibéricàs vaigàn non estritamenti de norti a sur, sinon fhaza l'oesti o l'esti sigún la su posición al respeutivi'l castillanu.

Istu esplicaríe en buena midida los rasgus lhingüisticus de làs distintàs zonàs del sur assina como la su situación, i en concretu - nel casu que mos ocupa - la escasa presencia de rasgus asturianu-lhionesis más embaxo de Làs Arribes del Dueru, en Salamanca. Todavía ta ansí por demostrá-la relhación ó l'enlhaç históricu que juña làs fhavlàs dún i dotru lháu. Aún cuando nun pueda demostrassi fefhazientementi nenguna teoría al respeutivi, basti dizir qu'el valencianu i el catalán sedríen dambus variedais duna mesma idioma aún cuando nun se tuvieràn datus históricus que avalaràn la teoría de Reconquista i repoblación catalana de Valencia, i de la mesma fhorma deveríe suceder cul cántabru-estremeñu.

A falta d'estudyus ambiciosus que manexin tolos datus hestóricus i lhingüísticus, vamus acercanus a làs possivlis rempuestàs que puiríen dassi nel casu d'havelus, sobri por qué se caltienin rasgus cántabrus nàs fhavlàs estremeñàs de l'antigu Reinu de Lhión:

  1. Fhurun principalmenti cántabrus los que repoblarun l'Alta Estremadura lhionesa, quiciávis dende l'Asturiàs de Santillana, zona pertenecienti al reinu asturianu-lhionés, i d'ehí que s'impusieràn làs sus fhavlàs.
  2. Fhuerin repobladoris misturaus, fhavlantis de cántabru i lhionés des del Reinu de Lhión principalmenti, pero s'impusu la fhorma de palrar más cercana a la castillana (ya de moda), istu yê, la cántabra.
  3. Fhurun lhionesis i castillanus (cántabrus ente otrus) los repobladoris, pero anti la misturancia de fhavlàs s'impusu la fhorma de palrar intermedya ente castillanu i lhionés, la cántabra, dau l'estáu vacilanti del castillanu na Baxa Edá Medya i la falta ya de prestigiu del lhionés nessa época. Assina, cuantis más cerca de la zona de fhavla castillana más dévil yê la presencia de rasgus cántabrus - castúo, baxustremeñu -, i cuantis más cerca de làs zonàs lhionesàs más fhuertis son, como nel artustremeñu.

El cántabru-estremeñu güei díà

Làs estadísticàs que se manexàn sobri'l númeru de fhavlantis autualis son antiguàs i non mui fiavlis: nun dessisti interés pol momentu de fher estudyus desti tipu, dáu que primer de tou havríe qu'alcontrar nos palrantis una cierta cultura pa que distinguiessin la su fhorma de palrar de la estándar castillana, tinendo'n cônta qu'un estudyu a la vegá lhingüísticu i sociológicu taríe fhuera de tou proyeutu investigador viavli. Ensin embargu, yê bien sabíu que avondus vieyhus classifhican nàs encuestàs làs sus palràs regionalis como "montañés" i "castúo" nàs sus respeutivàs comunidais, términus que fhazin referencia a tolàs fhavlàs de la región nel su conjuntu; difícilmenti, empero, puiríe sacassi dalguna conclusión desti fhechu. Possivlementi seyàn unus milis los mayoris que aún consirvàn rasgus dialeutalis que puein identifhicassi cul hestóricu dialeutu cántabru-estremeñu.

El cántabru-estremeñu suel dividissi'n dos variedais principalis, separtaàs polos sus rasgus lhingüístivus i la su distancia geográfica: el cántabru i l'estremeñu, enque làs variedais más arcaiçantis dún (passiegu) i d'otru (sirragatinu) - ailhaàs pol relievi montañosu carauterísticu dambàs - tienin quiciávis más en común ente sí que culàs sus vizinàs geográficàs.

El cántabru

El cántabru sigún estudyus lhingüístivus recientis
El cántabru, variedá más arcaica sintáuticamenti pero fonéticamenti assemeyhá al castillanu, pálrassi principalmenti en Cantabria, n'al menus cuatru variedais principalis:
  • Cántabru oriental (dessapaiciendo): goyíu na región d'Asón, ta a l'igual qu'el passiegu sureñu amenaciáu pola influyencia de la lhingua culta.

Fhavlàs cantabriegàs

Zona d'antigua i fhonda raigamni cántabra, perdida nos últimus sieglus principalmenti pola modernización i l'acessu mayoritariu a la cultura 'normalizada' - cuyu primer passu suel ser el despreciu polos carauteris regionalis -, n'especial na capital i làs costàs.

L'estremeñu

L'estremeñu i las variedais d'influyencia estremeña
L'estremeñu, más arcaizanti na fonética, se fhavla nàs antiguàs Estremadura (Salamanca) i Tràssierra (Cáceris) lhionesas:

Fhavlàs estremeñàs

Zonàs de fhavlàs de tránsitu estremeñàs, tal i como son definíàs nos manualis de dialeutología hispánica. Puein distinguissi dos zonàs principalis:

a) Zona de tránsitu castillanu-estremeñu:

b) Zona de fhavla castillana cun influyenciàs estremeñàs, a l'esti d'Estremadura, de norti a sur fhasta Sevilla i bien entráu Córdoba.