Diferencies ente revisiones de «Asturlhionés oriental»
Llinia 1: | Llinia 1: | ||
− | El '''cántabru-estremeñu''' (tamién '''lhionés oriental''', '''cántabru''' o '''estremeñu''', ''Extremaduran'' pa los lhingüistàs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais | + | El '''cántabru-estremeñu''' (tamién '''lhionés oriental''', '''cántabru''' o '''estremeñu''', ''Extremaduran'' pa los lhingüistàs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais asturlhionesàs junta l'asturianu-lhionés i al mirandés por organiçacionis internacionalis i nacionalis - grupu l.lamáu ''asturcántabru'' por dalgunus (en juniendo los nomnis de los pueblus ástur i cántabru), ''lhionés'' por Menéndez Pidal (por referissi a làs fhavlàs de l'antigu Reinu de Lhión)-, i a vegaàs tamién como variedá dientro'l grupu castellanu antigu (o "cántabru-castellanu"), junta'l castellanu i al ladinu o judéu-español, pesii a non ser oficial nàs comunidais ondi todavía se palra. |
Revisión a fecha de 22:38 6 avi 2009
El cántabru-estremeñu (tamién lhionés oriental, cántabru o estremeñu, Extremaduran pa los lhingüistàs internacionalis) yê un dialeutu d'España - lhingua suel l.lamassi n'Internet, ya que làs fhavlàs son altoncis dialeutus -, classifhicáu bien dientru làs variedais asturlhionesàs junta l'asturianu-lhionés i al mirandés por organiçacionis internacionalis i nacionalis - grupu l.lamáu asturcántabru por dalgunus (en juniendo los nomnis de los pueblus ástur i cántabru), lhionés por Menéndez Pidal (por referissi a làs fhavlàs de l'antigu Reinu de Lhión)-, i a vegaàs tamién como variedá dientro'l grupu castellanu antigu (o "cántabru-castellanu"), junta'l castellanu i al ladinu o judéu-español, pesii a non ser oficial nàs comunidais ondi todavía se palra.
Índiz
El so origin
Históricamenti paeç que perteneç al domiñu d'influyencia de los cántabrus sobri'l lhatín vulgar - dispués de la ocupación romana i visigoda -, fhechu que Menéndez Pidal ya recogió nel so díà al favlar de la separtación (dientru'l "dialeutu lhionés") del "lhionés oriental", devíu sigún él a la influyencia de làs fhavlàs de los pueblus ásturis i cántabrus antigus - issu sí, él nun estudyó en profhundidá làs variedais más a l'esti d'Asturiàs, polo que nun sabemus ondi taríe'l lhímiti á la su classifhicación de làs palràs "lhionesàs". Baxo ista perspeutiva, la variedá oriental asturianu-lhionesa (aspiración de la f- lhatina, terminación general en -u, neutru de materia en -u, etc.) taríe á medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el cántabru-estremeñu, a l'igual que la fala d'entrambàsauguàs - i en cierta midida l'asturianu ocidental - taríe a medyu camín ente l'asturianu-lhionés i el gallegu oriental, como mistura de los antiguus pueblus ásturis y galaicus.
Ensín embargu, dicha confluyencia nun supón una reyal subordinación lhingüística a los dialeutus vizinus; facilita, isso sí, el trabayhu a aquillus que quierin reduzir l'espeutru d'estudyu lhingüísticu a dos o tres variedais peninsularis, pero la historia i la lhingüística palran por sí solàs: el cántabru fhuei un núcleu dialeutal lhatinu des del comienciu, como l'ástur. Lo que sí tien d'izissi tamién yê que los paecíus morfológicus i (especialmenti) sintáuticus- pesii a làs diferenciàs fonéticàs- cul asturianu-lhionés - son tan grandis que puei palrassi dun sugrupu iberu-romanci asturlhionés nel que taríi incluyíu el cántabru-estremeñu.
¿Junidá de cántabru i estremeñu?
La primer vegada que s'estudyarun en profhundidá los dialeutus ocidentalis fhuei en 1906, cul lhavor El dialecto leonés de Ramón Menéndez Pidal, que trabayhó ya nun Mapa de l'ocidenti dalgu incompletu pol orienti. Naquel altoncis ya pudierun marcassi ó cominciavàn los rasgus típicus que l'estudyosu identifhicó como propius de la influyencia de los cántabrus nel lhatín, en concretu l'aspiración de la f- lhatina nel asturianu oriental i más a l'esti, n'apuntandu tamién rasgus lhingüísticus d'El Rebollar (pluralis -es, -en) pero ensin amosrar más datus.Dispués distu, i tràs de làs épocàs oscuràs pa làs lhinguàs d'España, apaeçun de nuéu cula democracia estudyus dedicaus a làs variais regionalis, ya ensin pretensionis de junión ente variedais lhingüístivàs, toàs relacionaàs siempris namás culàs Comuniais Autónomàs respeutivàs. Assina por exemplu, mientris qu'el cántabru tien pujancia ca vezi mayor ente los jóvinis i la su afhiliación yê discutía avondo, non sabiendo si classifhicalu como lhionés, como independienti, o como castellán arcaicu i d'influyencia lhionesa, sobri l'estremeñu se palra dun "dialeutu históricu", duna "lhingua" que paeç surdir de la na, polos restus de variàs culturàs, nuna esplicación que paeçsi sobrimanera a la que dan dalgunus valencianus pa diferencia-la su variedá del catalán, acerca dun sustratu poblacional históricu moçáravi o prerromanu, de duldosa essistencia tràs la Reconquista, que havríi modifhicáu'l lhatín misteriosa e independientementi de la repoblación (eminentementi vertical) d'España, o en tou casu aceutándossi meràs influyenciàs castellanàs i lhionesàs añadíàs posteriormenti.
Nosotrus, más allá de los datus históricus que fhavlàn sólo de repoblación d'Estremadura por havitantis de Lhión i Castiella por igual, quisimus trabayhar -no possivli- ensin prejuicius i pusimus en práutica la navaja d'Occam, en concluendo que des dun puntu de vista lhingüísticu el cántabru i l'estremeñu, tan aloñaus, sólu podíàn, bien fhormar una variedá en común, bien ser restus lhionesis castellaniçaus. Altoncis tocó acercassi a la hipótesi final por mé'l rechaciu de làs teoríàs menus provavlis:
- Estremeñu i cántabru son distintus nel su origin. Pola comparancia general de rasgus, non mus paeç possivli mantener que dientru'l diasistema asturlhionés o dientru inclusu del castellanu puedan ser dambàs variedais separtaàs, a fhalta de más datus antiguus qu'apueyin esta teoría tan estendía güei.
- Estremeñu i cántabru son paicíus porque son restus del "lhionés/asturianu auténticu". Dau que los restus lhionesis dotrus lhugaris ya castillaniçaus nun si castillaniçarun d'igual fhorma que nestàs dos zonàs tan separtaàs i tan paicíàs no lhingüísticu, dévissi suponer - a fhalta de nuéu de pruevas concluyentis en sintíu contrariu - que l'estremeñu tien un sustratu lhingüísticu mui importanti surdíu en Cantabria fhaz sieglus.
Istu esplicaríe en buena midida los rasgus lhingüisticus de làs distintàs zonàs del sur assina como la su situación, i en concretu - nel casu que mos ocupa - la escasa presencia de rasgus asturianu-lhionesis más embaxo de Làs Arribes del Dueru, en Salamanca. Todavía ta ansí por demostrá-la relhación ó l'enlhaç históricu que juña làs fhavlàs dún i dotru lháu. Aún cuando nun pueda demostrassi fefhazientementi nenguna teoría al respeutivi, basti dizir qu'el valencianu i el catalán sedríen dambus variedais duna mesma idioma aún cuando nun se tuvieràn datus históricus que avalaràn la teoría de Reconquista i repoblación catalana de Valencia, y de la mesma fhjorma deveríe suceder cul cántabru-estremeñu.
A falta d'estudyus ambiciosus que manexin tolos datus históricus i lhingüísticus, vamus acercanus a làs possivlis rempuestàs que puiríen dassi nel casu d'havelus, sobri por qué se caltiein rasgus cántabrus nàs fhavlàs estremeñàs de l'antigu Reinu de Lhión:
- Furun principalmenti cántabrus los que repoblarun l'Alta Estremadura lhionesa, quiciávis dende l'Asturiàs de Santillana, zona pertenecienti al reinu asturianu-lhionés, i d'ehí que s'impusieràn làs sus fhavlàs.
- Fhuerin repobladoris misturaus, fhavlantis de cántabru i lhionés des del Reinu de Lhión principalmenti, pero s'impusu la fhorma de palrar más cercana a la castillana (ya de moda), istu yê, la cántabra.
- Fhurun lhionesis i castillanus (cántabrus ente otrus) los repobladoris, pero anti la misturancia de fhavlàs s'impusu la fhorma de palrar intermedya ente castillanu i lhionés, la cántabra, dau l'estáu vacilanti del castillanu na Baxa Edá Medya i la falta ya de prestigiu del lhionés nessa época. Assina, cuantis más cerca de la zona de fhavla castillana más dévil yê la presencia de rasgus cántabrus - castúo, baxustremeñu -, i cuantis más cerca de làs zonàs lhionesàs más fhuertis son, como nel artustremeñu.
El cántabru-estremeñu güei díà
Las estadísticas qui si manejan sobri'l númiru de javlantis actualis son antiguas y non mui fiavlis: nu dessisti interés pol momentu de jer estuyus desti tipu, dáu que primer de tou havríe qu'alcuentrar enos palrantis una cierta cultura pa qui distinguiessin la su jorma de palrar de la estándar castillana, tinendu'n cuenta que un estuyu á la vegá lingüísticu y sociológicu taríe juira de tou proyeutu investigaor viavli. Ensín embargu, é bien sabíu que avondus viejus classijican enas encuestas las sus palras regionalis cumu "montañés" y "castúo" enas sus respeutivas comuniais, términus que jazin referencia á tolas javlas de la región nel su cunjuntu; difícilmenti, emperu, puiría sacassi dalguna cunclusión desti jechu. Pussivlimenti seyan unus milis los mayoris qui aún cunsirvan rahus dialeutalis qui puein identijicassi cul históricu dialeutu cántabru-estremeñu.
El cántabru-estremeñu suel dividissi'n dos variais principalis, separtás polos sus rajus lingüístivus y la su distancia geográfica: el cántabru y l'estremeñu, enque las variais más arcaiçantis dún (passiegu) y d'otru (sirragatinu) - ailás pol relievi montañosu carauterísticu dambas - tiein quiciávis más en común ente sí qui culas sus vizinas geográficas.
El cántabru
El cántabru, variá más arcaica sintáuticamenti piru fonéticamenti assemejá al castillanu, pálrassi principalmenti en Cantabria, n'al minus cuatru variais principalis:- Cántabru ucidental: cun dos variais diversas, la norti, javlá nel orienti asturianu y enos municipius cántabrus lindandu cun Asturias; y la sur, javlá ena comarca cántabra de Liébana y ena montaña palentina.
- Montañés: javláu ena comarca de Saja-Nansa principalmenti.
- Passiegu: javláu nel Valli del Pas y al norti de Burgus.
- Cántabru oriental (dessapaiciendu): goyíu ena región d'Asón, ta a l'igual qu'el passiegu sureñu amenaciáu pola influyencia de la lingua culta.
Javlas cantabriegas
Zona d'antigua y jonda raigambri cántabra, pirdía enos últimos sieglus principalmenti pola moderniçación y l'acessu mayoritariu á la cultura 'normaliçá' - cuyu primer passu suel ser el despreciu polos carauteris regionalis -, n'especial ena capital y las costas.
L'estremeñu
L'estremeñu, más arcaiçanti ena fonética, si javla enas antiguas Estremadura (Salamanca) y Transierra (Cáceris) leonesas:- Estremeñu sirragatinu: enas comarcas salmantinas d'El Rebollar, metá sur de Cia Rodrigu, y enas comarcas estremeñas de Sierra de Gata y Las Jurdis.
- Estremeñu ucidental: enas comarcas de Guiju de Santa Bárbara, Valli d'Alagón, Riberus de Taju-Alagón y Riberus de Taju-Almonti;
- Estremeñu oriental (dessapaiciendu): en Salamanca ena comarca de Béjar-Sierra de Francia, y n'Estremadura en pueblacionis del Valli de Jerti, Valli d'Ambroç, Monfragüi
- Estremeñu meriyunal ena comarca de Las Villuercas-Guadalupi.
Javlas estremeñas
Zonas de javlas de tránsitu estremeñas, tal y cumu son definías enos manualis de dialeutología hispánica. Puein distinguisi dos zonas principalis:
a) Zona de tránsitu castillanu-estremeñu:
- Baju estremeñu, jasta'l centru de Huelva.
b) Zona de javla castillana cun influyencias estremeñas, á l'esti d'Estremadura, de norti á sur jasta Sevilla y bien entráu Córdoba.