Filología:Propuesta ortográfica:Vocalis

De Asturlhionés unifhicáu
La revisión del 7 avi 2009 a les 15:35 por Admin (Alderique | contribuciones) (nel, na, no, nàs, nos (fhormàs aglutinaàs))
(dif) ←Revisión anterior | Revisión actual (dif) | Revisión siguiente→ (dif)
Saltar a: navegación, buscar
Calteníus de la Propuesta
Introdución

Los dialeutus

Vocalis
Diptongus
Vocalis fhinalis de singular
Vocalis fhinalis de plural
Otres vocalis fhinalis
Vocalis anicialis
Desendolqui d'uau i yodi
Fhormàs

Consonantis
Sonoràs y sordàs

Fhormàs vervalis

Vocavulariu

Autoris i Bibliografía

Diptongus

-ie (de la -E, -AE lhatina), crecienti

Pronunciàs possivlis: e (Astlhi n'ocasionis), ie (Astlhi general, menos mir), íe (mir, san), i (sen, pas, est.)

Grafía preferida: ie

Exemplu. culievra: culevra, culievra, culíevra, culivra

Otrus: diez, tien, cien, pie, amariellu, priessa, castiellu, escudiella, riestra, viespora, aviespa, tiesta, orieganu, nien, siempre, oriella,...

Escepcionis (cun iê):

yêra (era), yê (é), ...

-uo (de la -o lhatina), crecienti

Pronunciàs possivlis: o (Astlhi), uo (esporádicamente ast, est i lhio), úo (mir, san), ue (Astlhi menos mir), ua (pixuetu, esporádicu nel restu del dominiu), u (Sen.)

Grafía preferida: ue

Exemplu. suenhar: sonhar, suonhar, súonhar, suenhar, suanhar, sunhar

Otrus: güeyu, güei, propuesta, nuéu, fhueya, suegra, cueva,...

Escepcionis (cun -ô):

fhônti, pônti, bônu, alcôntru

Esplicación: la non ditongación (mantenimiento de -o) yê perfrecuente en diversàs situacionis -por exemplu énte nasal n’asturianu, como nàs palhavràs "fonte" i "ponte", "bono"- i cuasi làs únicàs conocíàs en mirandés son -úo i -o (i tamién en parti nel senabrés), polo que la fhorma más tradicional pa recoyher estàs possivilidais yê -ô.

-ei, decrecienti

Pronunciàs possivlis: ei (Astlhi.ou.), e (Astlhi)

Grafía preferida: e

Exemplu. cabreru: cabreru, cabreiru

Otrus: cabreiru, veiga, manteiga, carreiru, caldeiru, primeiru, terceiru,...


-ou, decrecienti

Pronunciàs possivlis: ou (Ast.ou.); o, n’ocasiones u (Astlhi)

Grafía preferida: o

Exemplu. robar: robar, roubar

Otrus: cosa, poco, hubi, truxi, otru,...

Nota: énte làs fhormàs que puedin diptongar -ou i - o -ue s’escueyhi esta última: lhuegu (i ñon lhogu), Dueru (i ñon Doru),...


-uei, crecienti i decrecienti

Pronunciàs possivlis: uei (Astlhi. ou), ue (Astlhi) oi (Astlhi. ou), ui (mir)

Grafía preferida: ue

Exemplu. dempués: después/dispués/dempués, despueis/dempueis, despois, despuis

Otrus: cueru (cuôiru),....


i (del lhat. ET)

Pronunciàs possivlis: ya, ye (Astlhi. ou), i (Astlhi), e (lhi, mir)

Grafía preferida: i

Esplicación brevi: La conjunción copulativa lhatina ET ‘y’ ta nel origin de la que usen les lhingües romániques: el francés la conserva tal cuala ‘et’, l’italianu y el galaicu-portuès usen ‘e’, mientres que l’asturianu (y les fales de la mesma raigami) vacilen énte ‘i’ (general), ‘e’ (vacilanti anque mayoritariu nel asturianu oucidental i nel mirandés, nésti pola influyencia de la lhingua nacional). Dende’l sieglu XVI ya l’antigu ET pronúnciassi ‘i’ n’España (salvu nos casus que perduren fhasta güei énte vocal i-, onde s’utiliza ‘e’), pero la toma de la y griega tien más de ver cul esfhuerciu de la emprenta na Edá Medya p’afhitar una lhigación atractiva de la -e i de la -t nel grupu ET. Assina, dos fhormàs s’impussun nel passáu: la más antigua ‘&’ i una fhorma assemeyhada a un 7. ¿I qué lhetra de l'alfabetu tien una pronuncia ‘i’ i s’assemeyha a dichu númeru? La y griega fhuei aceptada generalmente dende 1726 nos escritus españolis pa la escritura del nuevu “i”. Ensin embargu, nesti asturianu unifhicáu nun yê tan fácil acepta-la dobli escritura “e”-“y” según que la lhetra siguienti seya una -i o non (yê dizir, según que se pronuncii ‘e’-‘i’), sinón que pa la unifhicación correuta de la escritura (pola variedá de la pronuncia), la conjunción copulativa deverá ser siempres escrita assina, seya cual seya la pronuncia del falanti: “el pan i l’augua” (pronunciáu “el pan i l’augua”, “el pan e l’augua” o “el pan ya/ye l’augua”); “Juan i Ignaciu” (pronunciáu “Juan e Ignaciu” o “Juan ya/ye Ignaciu”)


Vocalis fhinalis de singular

-u (nomis i axetivus masculinus)

Pronunciàs possivlis: u (ast ce. y or, lhio, can, est, mir. tres de yod, xal, bar), ö (Ast. ou, mir. nel restu casus, cas)

Grafía preferida: u

Exemplu. pollu: pollu, pollö

Otrus: caldu, pelu, pozu, fhondu, fhíu, mundiu, curtiu,...


-o (alvervius i neutrus de materia)

Pronunciàs possivlis: o (ast.ce), u (ast.or, lhio, can, pas, est)

Grafía preferida: o

Exemplu. baxo: baixo, baxo, baxu, bahu

Otrus: fhierro duro, cuando, ocho,...


-i (nomis i axetivus, masculinus i fhemininus)

Pronunciàs possivlis: i (Astlhi gral.) e (ast, lhi 'cultus')

Grafía preferida: i

Exemplu. ca(ll)i: calli/cai, calle

Otrus: esti, nuevi, parti, homi, fhami, lhumi, tardi, ayeri, ...


-a (fhemenín singular vacilanti)

Pronuncies possivlis: a (Astlhi gral.), ä (pas), e (mir, lhi. ou, pas)

Grafía preferida: à

Exemplu. díà: día, diä, díe

Otrus: mi(y)à, Maríà, dúas, tíà,...


-i (alvervius)

Pronuncies possivlis: e (Astlhi), i (est, can i restu Astlhi esporádicamente)

Pronuncia preferida: i

Exemplu. constantementi: constantemente, constantementi, constantimenti

Otrus: lhoñi, tardi, talamenti,...

Nota brevi: esta diferenciación ñon tien de ver cula realización fonética voluntaria de la distinción e-i en dalgún lhugar, sinón cul fhechu de que la realización como -i de la vocal fhinal del ñomi yê un rasgu general (más o menus esparzíu).

-e tràs d'-i

Enàs fhormàs cun -i tràs d'-i suel pronunciassi e. Assina por exemplu en: taríe (non *taríi), esparzíríe (non *esparziríi), etc.

Làs fhormàs fhinalis mirandesàs -ade

Làs fhormàs fhinalis mirandesàs -ade (verdade, cidade, metade,...), propiàs del pertués, ñon se respetàn na escritura: verdá, ciudá/cidá, metá,...


Vocalis fhinalis de plural:

-us (masculín plural)

Pronunciàs possivlis: us (lhi, pas, est); os (ast, can, mir)

Grafía preferida: us

Exemplu. collacius: collacius, collacios

Otrus: perrus, lhombus, carrus, lhivrus, lhobus, ...


-es (fheminín plural)

Pronunciàs possivlis: es (zonàs del ast.ce. y or., lhi. en fala de San Ciprián, pas., est. en palra d’El Rebollar), äs (pas), as (restu)

Grafía preferida: às

Exemplu. cambàs: cambes, cambës, cambas

Otrus: riestràs, aviespàs, perràs, casàs, cosàs, rosàs, fresàs,...


-is (masculín plural)

Pronuncies possivlis: is (est, pas, lhi); es (Astlhi)

Grafía preferida: is

Exemplu. normalis: normales, normalis

Otrus: alredoris, liveralis, árboris, calcis,...

Nota: el mirandés pierdi la -e- nos pluralis de ñomis i ajetivus finaus en -l: spañols, panals, animals,..., pero essi fenómenu ñon se recueyhi na escritura.


Otràs vocalis fhinalis

Terminacionis -i del lhatinu -e

Los sos restus puedin alcuôntrassi en tol dominiu

Exemplu. redi: redi, rede

Otrus: vozi, peci/pexi, fhoci, fhaci, cruzi (“cruz” en castellán, que se da junta cruci, “cruce” n'asturlhionés), tosi, vezi (junta vegada), sedi, vidi,...


Terminacionis -in, -inu

Possivlis: -in (ast, lhi, sen), inu (mir, san, est, can, pas) [dambàs terminacionis puen dassi en tolos territorius, pero ún de los dos tien preferencia so l’otru nellus]

Fhorma preferida: nenguna

Exemplu. camín, caminu

Otrus: sobrín, lhin, pairín, molín, fheminín,...


La -e paragógica

La -e paragógica (perfrecuenti nel mirandés i propiu tamién del dominiu asturianu ocidental) nun se mantién na escritura: cantare, falare, comere, ruômpere, spañole, formale, favare...


-enu

Pronunciàs possivlis: en (ast. ou), enu (Astlhi)

Grafía preferida: enu (asturiana central)

Exemplu. centenu: centenu, centén

Otrus: chen, terrén,...


-in

Pronunciàs possivlis: e (Astlhi.ou gral), i (Astlhi. ou. esporádicamente), en (ast.gral, mir), in (est, pas)

Grafía preferida: in

Exemplu. origin: origen, orige, origin, origi

Otrus: margin, ...


Vocalis anicialis

es-

Pronunciàs possivlis: es (Astlhi), s (mir)

Grafía preferida: es

Exemplu. esplicar: esplicar, splicar

Otrus: estrechu, espeyhu, esperar, estrañu,...

Escepción: vervu tar (del lat. STARE), nun se pronuncia n’assoluto salvu nel mirandés (stare).


en-, in-, an- (neutralización de les sílavàs anicialis)

Puedin escrivissi tolàs variedais.

Exemplu: importanti: importante, amportante, emportante

Otrus: antre, ampeçar, aniciu, emprentar,..


nel, ena, eno, enàs, enos (fhormàs aglutinaàs)

Pronunciàs possivlis: na, no, nàs, nos (ast, lhi) ena, eno, enàs, eno (can, est, lhi, bar, mañegu)

Grafía preferida: ena, eno, enàs, enos

Nota: assina yêra escritu nel lhionés medyeval, lo que amuesra la inestavilidá desta aglutinación, que perdió fhuercia frenta làs fhormàs gallegoportuguesàs na, no, nas, nos.

cun (del lhat. CUM) i fhormàs cun-, con-

Pronunciàs possivlis: cun (mir, est, pas, Astlhi gral., xal), con (Astlhi)

Pronuncia preferida: cun, con-

Exemplus. concurrer: concurrer, cuncurrer

Otrus: consecuencia, continuar, convalidar, contingenti, convalescencia, conversar, convencer,...

Escepción: cuntigu, cunsigu, cunmigu (junta làs fhormàs más comunis megu/migu, tegu/tigu, segu/sigu)

Nota. fhormàs aglutinaàs: cul, cula, culo, culàs, culos (diferenti de culus)


cu- (de làs fhormàs coo-)

Exemplus: cuperare, cubertón (del lhat. COOPERTORIUM), ...


Desendolqui de -uau i yodi

Dessarrollu de yodi énte x, énte ñ/nh i énte -ll/-yh

Dessarrollu de yodi (propia de l'Astlhi. ou) énte x non se mantién na escritura; úsansi nesti casu solo nos testus desta zona.

Exemplu. dexar: dexar/dehar, deixar

Otrus: exemplu, embaxo, abeyha, aquella, teyha, ...


Desendolqui d’uau i yodi énte -g-

Exemplus: augua, auguardar, yeugua


Yodi epéntica

Dada en tol dominiu de fhorma general. S’escrivi siempres.

Exemplus. curtiu: curtiu, curtu

Otrus: fhuercia, matancia, mundiu, segurancia, unturia, grancia, urnia, esperancia, fholgancia, esturniu, comparancia, gociu, lhavrancia...


Yodi anti-hiática

S’escrivi como -y pesie a que la pronuncia pueda ser de -i na fastera ocidental.

Exemplu. ideya: ideya, ideia, idea

Otrus: creyer, (g)oyer, trayer, construyir, influyir,...


Fhormàs

Fhormàs demostrativàs:

a) isto/aquisto, isso/aquisso, aquillo; istus/estus (estis/aquestis), issus/essus (essis/aquessis), aquillus/aquellus (aquellis)

b) esti/aquesti, essi/aquessi, aquel/aquelli; istus/estus (estis/aquestis), issus/essus (essis/aquessis) aquillus/aquellus (aquellis)

c) esta/aquesta, essa/aquesta, aquella; estàs/aquestàs, essàs/aquessàs, aquellàs


Fhormàs possessivàs átonàs

a) mio/mi, mios/mis (ast.ce. mio-mios; mir: miu-mius; ast.ou: miou/mieu, mious/mieus; can,pas,est: mi, mis)

b) míà, míàs (ast.ce: mia-mies; mir: mie-mies; ast.ou: mia/mias; can,pas,est: mi, mis)

c) to, tos; so, sos (ast.ce.: to, so; Ast.ou: tou, sou; restu dominiu: tu, su)

d) tu, tus; su, sus (ast.ce: to, so; Ast.ou: túa, súa; restu dominiu: tu, su)

e) nuestru/nuessu, vuestru/vuessu (mir, san: nuossu, vuossu; restu dominiu: nuessu, vuessu / nuestru, vuestru)


Fhormàs personalis

a) yo (Astlhi ou. you; restu Ast: yo)

b) fhormàs tónicàs nos/mos i vos, fhormàs átonàs -nus/-mus i -vus

c) dativu -ly, -lys (ast.ce: -y, -yos; mir, lhi: -le,-les; Ast.ou: -l.le/-y,-l.les/-ys; est,can,pas: -li,-lis)

d) acusativus lo, le; pospuestus -lu, -li

d) reflessivu se; pospuestu -si